Rodzina w życiu człowieka
Rodzina i jej funkcje
Paraj i Rostowski (2003) uważają, że rodzina jest „najważniejszym środowiskiem dla rozwoju każdego człowieka. Jako pierwsza i podstawowa zarazem grupa społeczna oddziałuje na jednostkę najdłużej i najskuteczniej. (…). Zaspokaja przede wszystkim podstawowe potrzeby wszystkich jej członków, dostarczając nie tylko wzorów zachowania, lecz także poczucia przynależności, miłości, bezpieczeństwa, akceptacji, szacunku” (Paraj i Rostowski).
Rodzina, która nie zapewnia dziecku zaspokojenia jego potrzeb to rodzina dysfunkcyjna (Czarnecka, 2004).
Rodzina dysfunkcyjna
Rodzice w codziennych interakcjach z dzieckiem przekazują mu swoje przekonania, poglądy (aprobujące lub odrzucające) i wzory zachowań (Rogala-Obłękowska, 2001). Do patologii, które powodują dysfunkcję prawidłowego wychowania zalicza się alkoholizm, narkomanię, obżarstwo, hazard, choroby psychiczne, kryminalizm, prostytucję, obłożną chorobę fizyczną czy nawet nadmierne oglądanie telewizji. Oprócz wyżej wymienionych powodów, na dysfunkcyjność rodzinną wpływa także osobowość i przezwyciężanie sytuacji kryzysowych przez poszczególnych członków z rodziny.
Rodzina dysfunkcyjna to taka, która nieudolnie wypełnia swoje funkcje opiekuńcze, socjalizujące, czy psychohigieniczne oraz jak twierdzi Dymek-Balcerek (1999) „nie spełnia swoich funkcji wychowawczych”. Ważnym aspektem sprzyjającym powstawaniu dysfunkcjonalności rodziny jest jej niestabilność w formalnych i społecznych związkach, rozkład pożycia oraz częsta zmiana partnerów (Czarnecka, 2004).
Głównymi aspektami sprzyjającymi powstawaniu rodzin patologicznych, na które szczególnie należałoby zwrócić uwagę w tej części pracy są: alkoholizm, zaniedbania emocjonalne oraz przemoc.
W rodzinach z problemem alkoholowym stwierdza się chorobę i zaburzenie całego systemu nie tylko u poszczególnego członka, który jest uzależniony. Charakterystyczne jest zjawisko odwrócenia ról. Obowiązki należące do osoby pijącej wykonują inni członkowie rodziny. Dzieci w takich sytuacjach tracą poczucie własnej wartości, mają trudności w akceptowaniu siebie, czują żal, lęk, poczucie krzywdy i winy, przeżywają wstyd. Taki stan sprzyja przyjmowaniu obronnej postawy życiowej charakteryzującej się nieufnością i izolacją, co może prowadzić do rozpoczęcia zażywania narkotyków, bądź innych substancji psychoaktywnych. Częstym komunikatem otrzymywanym od rodziców jest „nie mów” (czyli ukrywaj problem alkoholu przed innymi), „nie odczuwaj” (w związku z przeżywaniem emocji przerastających dziecięce możliwości pojawia się mechanizm wyparcia wszelkich uczuć), „nie oczekuj” (w związku z różnymi reakcjami na podobne sytuacje oraz tym, że rodzice nie dotrzymują obietnic) (Dymek- Balcerek, 1999).
Z dysfunkcją rodziny mamy również do czynienia wtedy, gdy dochodzi do zaniedbań emocjonalnych. Zaburzenia interakcji rodzinnych i brak stabilności emocjonalnej matki i ojca ma duży wpływ na ryzyko nałogu u dziecka. Emocjonalna sytuacja młodzieży w takich rodzinach jest bardzo niekorzystna, atmosfera pełna konfliktów i ogólnie bardzo zła, a poziom spójności rodziny bardzo niski. Oznacza to, że w trudnym okresie dojrzewania (a także wcześniej) młodzież zostaje pozostawiona sama sobie i nie może liczyć na pomoc rodziny (Rogala- Obłękowska, 2001). Młodzież taka jest bardziej podatna na wpływy i chętniej wchodzi w grupy rówieśnicze, które zapewniają poczucie przynależności, akceptacji, bezpieczeństwa. Niestety są to sekty, grupy uzależnione od narkotyków, alkoholu itp. (Dymek- Balcerek, 1999). Trafnie spostrzegł to Górski (1985) u Christiany F., niemieckiej dziewczyny uzależnionej od heroiny. Jak sama określiła, jej rodziną była paczka znajomych. Czuła w niej przyjaźń, czułość i w pewnym sensie także miłość (Herman i Rieck, 1990). Dostała od kolegów wszystko to, czego nie znalazła w domu i dlatego tak chętnie do nich przystała.
Dzieci narażone są także na negatywne oddziaływania dysfunkcyjnej rodziny, szczególnie tam, gdzie ma miejsce przemoc. Podstawowymi formami przemocy wobec dzieci są przede wszystkim: krzywdzenie fizyczne, psychiczne, seksualne i zaniedbanie. W przemocy fizycznej można wyróżnić sytuacje, w których występuje dotkliwe karanie oraz w których krzywdzenie dziecka jest wynikiem agresji. Za przemoc psychiczną uważa się zarówno bezpośrednie atakowanie i poniżanie dziecka, jak również dopuszczanie do sytuacji, w której ogląda ono przemoc wobec innych członków. Krzywdzenie seksualne to nie tylko jawne napastowanie, dotykanie i molestowanie, ale też udostępnianie pornografii. Zaniedbywanie to najbardziej widoczne zjawisko krzywdzenia. Nędza i materialne ubóstwo również zalicza się do aktów przemocy (Mellibruda, 2002). Każda postać przemocy boli i pozbawia dzieciństwa. „Dzieci, pozostając w środowisku rodzinnym, obserwując najbliższych oraz doświadczając emocji związanych z ich zachowaniem, tworzą wewnętrzny obraz rodziny” (Czarnecka, 2004).
Joanna Krężołek
