Definicja mitu rodzinnego
Słowo „mit” pochodzi z języka greckiego i oznacza „legendę lub mowę; opowieść o nieznanym lub niesprawdzonym pochodzeniu, ale będąca częścią kultury danej grupy. (…) fałszywe, nie potwierdzone, niemniej szeroko rozpowszechnione przekonanie” (Reber, 2000, ).
Podobne znaczenie ma pojęcie „mitu rodzinnego”, które wprowadził Antonio Ferreira w 1963 roku. Oznacza nic innego, jak paradygmaty utrzymujące rodzinne status quo (homeostazę), wzorce rozwoju i kierunki zmian w momentach kryzysowych (Simon i Stierlin, 1998). Mity są zintegrowanymi przekonaniami, które podzielają wszyscy członkowie rodziny na temat siebie nawzajem i rodziny jako całości. Stanowią one pewną ideologię przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Chociaż mity mogą być fałszywe i złudne, to jednak są przyjmowane przez wszystkich w rodzinie jako niepodważalne świętości, a temu, kto je złamie i przekroczy grożą sankcje (de Barbaro, 1999). Jak zauważył Stierlin „funkcjonują one równolegle jako mechanizmy obronne i zabezpieczające” (Simon i Stierlin, 1998, s. 170). Rolę mechanizmów obronnych pełnią przede wszystkim w obrębie rodziny, a szczególnej wagi nabierają wówczas, gdy członkowie zniekształcają rzeczywistość relacyjną po to, by w ten sposób uniknąć konfliktu i cierpienia, aby to, co sobie zrobili, ukryć, usprawiedliwić lub się tego wyprzeć. Mechanizmy zabezpieczające są przede wszystkim ochroną rodziny przed światem zewnętrznym. Służą do utrzymywania obcych z dala od rodziny, lub chociażby uniemożliwiania im rozeznania o sytuacji w rodzinie. Funkcje obronne i zabezpieczające wzajemnie się uzupełniają (Simon i Stierlin, 1998).
Ferreira podzielił mity ze względu na motywy ich powstawania. Upatruje się, iż najczęstszym wątkiem mitów rodzinnych jest ich wymiar szczęścia (np. „dziecko powinno się uśmiechać i być szczęśliwe, bo wtedy rodzicom jest lżej na świecie”) lub nieszczęścia (np. „gdyby nie wrogość ludzi, którzy nas otaczają, mielibyśmy lepszą sytuację”). Obydwa typy mitów są zniekształceniami rzeczywistości i stanu naprawdę panującego i tak też mogą być traktowane i odbierane przez osoby z zewnątrz systemu (de Barbaro, 1999).
Mit szczęśliwego dzieciństwa
Mówiąc o micie szczęśliwego dzieciństwa, można się odnieść do pojęcia „idealizacji”. Teoria psychoanalityczna zakłada, iż jest to mechanizm obronny, polegający na tym, że obiekt, w stosunku do którego jest się ambiwalentnym, ma dwie pojęciowe reprezentacje: jedną w całości złą i drugą idealnie dobrą. W pojęciu bardziej ogólnym jest to proces radzenia sobie z konfliktem bądź stresem poprzez przypisywanie innym przesadnie pozytywnych cech (Reber & Reber, 2005).
Mitem szczęśliwego dzieciństwa nazywam za Ziółkowską-Maciaszek (2001, s. 15) „system trwałych, wyidealizowanych przekonań, jaki jednostka utrzymuje na temat swojego dzieciństwa, rodziców i opiekunów, oraz siebie samej”. Treść tych przekonań ma charakter wręcz sielankowej wizji własnej przeszłości. Autorka wyróżnia trzy podstawowe rodzaje przekonań:
pierwsze dotyczy głównie okresu dzieciństwa i wszystkiego, co jest z nim związane. Przekonania te mogą odnosić się do dzieciństwa własnego, innych lub dzieciństwa jako zjawiska. Stwierdzenia jednostki odnośnie tego wczesnego okresu życia są nad wyraz pozytywne. Mianowicie dzieciństwo widziane jest jako beztroski, cudowny czas, wypełniony szczęściem, zabawą, śmiechem, spokojem i bezpieczeństwem, np.: „dzieciństwo to praktycznie same uciechy, bez żadnych stresów i problemów”;
drugi rodzaj przekonań odnosi się do rodziców. Przynajmniej jedno z nich jest uznawane przez jednostkę za rodzica doskonałego i wyjątkowego. Osoba może stwierdzić, że „rodzice zawsze mieli dla niej czas, uwagę i dobrą radę”, „ustrzegli ją przed wieloma błędami w życiu, ale nigdy nie narzucali swojego sposobu myślenia” itd. (Ziółkowska-Maciaszek, 2001, s. 15). Przekonania te są na tyle sztywne i sztandarowe, że mogą posłużyć za swego rodzaju „prawdy absolutne” dotyczące relacji rodzic – dziecko, np. „rodziców należy szanować, bo to są rodzice”, czy „dziecko powinno być osłodą i pociechą rodziców”. Jednostka przekazuje te przekonania swoim dzieciom i stosuje je wobec nich. Stają się dla niej normami postępowania dobrego dziecka;
trzeci rodzaj przekonań, to przekonania, które związane są ze stosunkiem do własnej osoby. Jednostki, które mitologizują dzieciństwo, mają skłonność do przyjmowania odpowiedzialności i całej winy na siebie za różne zdarzenia, po to, by nie naruszyć wyidealizowanej wizji rodziców i nie stawiać ich w złym świetle. Takim przykładem jest Christiane F., niemiecka narkomanka, która w dzieciństwie często dostawała lanie od ojca z niezrozumiałych jej powodów. Dlatego zaczęła zachowywać się tak, by ojciec miał „dobre powody do bicia”. Spowodowało to, iż postać ojca została przewartościowana z nieobliczalnego i niesprawiedliwego na słusznie wymierzającego karę. W ten sposób został uratowany wyidealizowany wizerunek ukochanego ojca (Miller, 1999). Ludzie tacy, mogą też uważać, że gdyby nie oni, to życie rodziców byłoby znacznie łatwiejsze, bez problemów i pasma nieszczęść.
Ziółkowska-Maciaszek (2001, s. 16) stawia pytanie: „Jak więc odróżnić, że dana osoba mitologizuje swoje dzieciństwo, a nie mówi o rzeczywistych, pozytywnych doświadczeniach, które były jej udziałem?”.
Autorka uważa, że mit szczęśliwego dzieciństwa będzie uruchamiany wówczas, „gdy dana osoba zostanie poproszona wprost o opowiedzenie o domu rodzinnym” (Ziółkowska-Maciaszek, 2001, s. 16). Wypowiedzi osoby z uaktywnionym mitem będą miały charakter ogólników i stereotypów, jakie panują w naszej kulturze. Jak twierdzi autorka, w przekonaniach tych zabraknie osobistego akcentu, charakterystycznego dla osób, których dzieciństwo nie uległo mitologizacji. U osób tych będzie miała miejsce tendencja do powoływania się na „prawdy absolutne” dotyczące rodziny, np. „wiadomo, że rodzice zawsze pragną szczęścia dla swoich dzieci”, a także będą uwzględniać głównie perspektywę rodzica, a nie dziecka, którym byli.
Osoby, których dzieciństwo było szczęśliwe, idealizując je, będą podkreślały w ten sposób jego ogromną wartość. Jednakże nie będą wypierać ani zaprzeczać trudnych momentów i lekceważyć ciężkich doświadczeń, jakie miały miejsce w ich dziecięcym życiu. Jednostki te nie będą siebie obwiniać, nie wystąpi również poczucie, że rodziców trzeba ochraniać by nie zaburzyć ich idealnego obrazu. W wypowiedziach znajdzie się miejsce na krytykę i żart na temat rodziców. Wykażą szacunek i zrozumienie przyjmując perspektywę dziecka, nie wystąpi u nich bezrefleksyjność oraz wewnętrzna sprzeczność charakterystyczna dla mitologizacji. Jednostki takie będą mogły łatwo wesprzeć się konkretnymi wspomnieniami z czasów dzieciństwa.
Joanna Krężołek
Photo by Brett Sayles from Pexels
