Temperament
Temperament według „Słownika psychologii” Arthura S. Reber’a to „aspekt osobowości złożony z indywidualnych dyspozycji jednostek do specyficznych wzorców reakcji emocjonalnych, zmian nastroju oraz wysokiego bądź niskiego progu wrażliwości. Istnieje tendencja aby uważać temperament za uwarunkowany genetycznie: głównie dlatego, iż ogromne różnice w sposobie reagowania na bodźce (…) dają się zaobserwować już o noworodków”.
Typologia Pawłowa – koncepcja podstawowych właściwości układu nerwowego
Rosyjski naukowiec, laureat nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii zauważył i zbadał zależność układu nerwowego i przebieg procesów psychicznych oraz zachowanie się człowieka. Według Pawłowa układ nerwowy spełnia w organizmie rolę dominującą i kierowniczą. Wysunął on hipotezę, że jednostki różnią się między sobą właściwościami ośrodkowego układu nerwowego (zasada nerwizmu). Wymienia następujące właściwości: siła procesów pobudzenia, siła procesów hamowania, równowaga procesów nerwowych, ruchliwość procesów nerwowych (Strelau).
Siła procesu pobudzenia jawi się jako zdolność komórki nerwowej do pracy – zdolność komórek nerwowych do długotrwałego bądź krótkotrwałego, ale wytężonego pobudzenia organizmu, bez przechodzenia w stan hamowania ochronnego (odpoczynku). Przykładami siły procesu pobudzenia mogą być np. zdolność do podejmowania działań w warunkach silnie stymulujących, odporność na zmęczenie, preferowanie wykonywania czynności ryzykownych, wykonywanie czynności pod wpływem obciążenia fizycznego czy społecznego.
Siła procesu hamowania – jest to zdolność układu nerwowego w zakresie hamowania warunkowego, przejawia się wszędzie tam gdzie człowiek ma do czynienia z zakazami, odraczaniem pewnych czynności, reakcji wyuczonych (łatwość w odraczaniu, przerwaniu pewnych czynności kiedy jest to konieczne, zdolność do nie ujawniania swoich emocji, kiedy nie są w danym momencie odpowiednie i mogą być źle postrzegane przez otoczenie społeczne jednostki).
Równowaga procesów nerwowych – jest to stosunek procesu pobudzenia i siły procesu hamowania. Relacje między tymi elementami mówi nam czy mamy do czynienia z osobą zrównoważoną czy z niezrównoważoną. W przypadku osoby niezrównoważonej daje się zaobserwować przewagę siły procesu pobudzenia w stosunku do siły procesu hamowania.
Ruchliwość procesów nerwowych – cechuje się „zdolnością szybkiego – na żądanie warunków zewnętrznych- ustępowania miejsca, dawania pierwszeństwa jednemu podrażnieniu przed drugim, pobudzeniu przed hamowaniem i odwrotnie” (Pawłow, 1952 za: Strelau, 1992).
Innymi słowy można powiedzieć, że ruchliwość procesów nerwowych to zdolność jednostki do przystosowania się do zmieniających się warunków otoczenia. Wymienione powyżej właściwości układu nerwowego tworzą różne typy, które odpowiadają starożytnej klasyfikacji temperamentów Hipokratesa-Galena:
- typ silny zrównoważony, ruchliwy –charakteryzuje się dużą siłą procesu pobudzenia, hamowania, równowagą pomiędzy nimi oraz dużą ruchliwością.
Charakterystyka ta odpowiada starożytnemu typowi sangwinika – człowiek szybki, radzący sobie ze zmieniającymi się warunkami życia, odporny na stres, zrównoważony emocjonalnie,
- typ silny zrównoważony, powolny czyli flegmatyk – jego układ cechuje się podobnie jak u sangwinika dużą siłą i równowagą procesów nerwowych, lecz towarzyszy temu mała ruchliwość. Osoba zakwalifikowana jako flegmatyczna zachowuje się spokojnie, powoli, nie lubi zmian w otoczeniu i jest oporny na bodźce silne i długotrwałe, czyli dobrze radzi sobie z sytuacjami stresogennymi,
- typ silny niezrównoważony, z przewagą pobudzenia – choleryk. Jego układ nerwowy nacechowany jest następującymi właściwościami: duża siła procesów pobudzenia przy małej sile procesu hamowania, czyli zachwiana jest równowaga procesów nerwowych. Oznacza to dużą energię życiową przy jednoczesnej małej zdolności do opanowania – człowiek gwałtowny, wybuchowy (niewolnik swoich emocji),
- typ słaby – melancholik – mała siła procesu pobudzenia, hamowania. Melancholicy są mało odporni za zmiany, na działanie silnych bodźców, są bierni, zahamowani. Działanie silnych bodźców może u nich wywołać zaburzenia w zachowaniu.
Koncepcja temperamentu H. J. 
Według Eysenka termin osobowość i temperament są pojęciami bliskoznacznymi, bowiem temperament determinuje zachowanie się człowieka względem drugiego, poza tym temperament jest podstawą kształtowania się osobowości.Wyodrębnione trzy wymiary przez Eysenka – psychotyczność, ekstrawersja, neurotyczność tworzą jedną z najpopularniejszych koncepcji (osobowości) temperamentu.
Ekstrawersja (termin zapożyczony z prac Junga) składa się z takich cech jaw: towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność i poszukiwanie doznań. Typowy ekstrawertyk lubi przebywać z ludźmi, lubi zmieniające się otoczenie, nie lubi natomiast przebywać w samotności i na przykład czytać książki.
Przeciwieństwem ekstrawersji jest introwersja. Introwertyk charakteryzuję się koncentracją na swoim świecie wewnętrznym, nie interesuje go świat zewnętrzny, nie lubi zmian, jest powściągliwy w wyrażaniu swoich uczuć. Liczne badania przeprowadzone nad wymiarem ekstra-introwertywność dowodzą, że optymalny poziom pobudzenia (motywacji, napięcia emocjonalnego jest odmienny u ekstrwertyków i introwertyków).
„Tak jak warunkiem sprawnego wykonania zadania jest optymalny poziom aktywacji, tak jak i osiągnięcie przez jednostkę subiektywnego zadowolenia, szczęścia, preferowanego zabarwienia emocjonalnego wymaga zapewnienie optymalnego poziomu aktywacji” (Eysenk, 1981).
Ekstrawertycy aby zapewnić sobie poczucie szczęścia, spełnienia (optymalny poziom aktywacji) poszukują doznań, silnej stymulacji, natomiast introwertycy poszukują stymulacji słabej. W warunkach eksperymentalnych, w których wartość stymulacyjna była wysoka ekstrawertycy radzili sobie lepiej z wykonywaniem określonego zadania niż introwertycy. Natomiast przy niskiej stymulacji bodźców sprawniej pracują introwertycy niż ekstrawertycy.
Warto zaznaczyć, że bardzo wysokie wskaźniki ekstrawertyzmu, introwertyzmu wykazują negatywne konotacje społeczne. Z jednej strony typowy introwertyk całkowicie wyizolowany ze świata zewnętrznego, skoncentrowany wyłącznie na sobie, z drugiej zaś beztroski nadmierny optymista nie mogący zagrzać nigdzie dłużej miejsca.
Innym wymiarem wyróżnionym przez Eysenka jest psychotyczność. Osoby, które uzyskują wysoki wynik w skali psychotyzmu są: zimne, bezosobowe, nieufne, dziwaczne, antyspołeczne. Ciekawym zjawiskiem jest to, że psychotyczność wysoko koreluje – z cechą preferowaną w różnych dziedzinach życia – z twórczością.
Trzeci wymiar – neurotyzm opisywany jest na jednym z biegunów jako zrównoważenie emocjonalne, na drugim brak równowagi emocjonalnej. Osoby neurotyczne są mało odporne na działanie stresu, jest to związane z wrażliwością autonomicznego układu nerwowego, która sprawia, że przeżywane emocje są długotrwałe i silne. Osoby neurotyczne przejawiające skłonności introwertywne przejawiają skłonności do lęku, depresji, psychostenii. Z kolei osoby o wysokim współczynniku neurotyczności i ekstrawersji są skłonne do zachowań aspołecznych. Wysokie współczynniki: ekstrawersji, neurotyczności, psychotyczności, oraz niska potrzeba aprobaty społecznej są charakterystyczne dla osobowości psychopatycznej.
Wymiary temperamentu Eysenka ( ekstrawersja – introwersja, neurotyczność – zrównoważenie emocjonalne) pozwalają wyodrębnić typy temperamentu zgodne z typologią Hipokratesa-Galena:
- sangwinik (ekstrawertyk o niskim neurotyźmie),
- choleryk (ekstrawertyk o wysokim wskaźniku neurotyzmu),
- flegmatyk (introwertyk z niskim neurotyzmem),
- melancholik (neurotyczny introwertyk).
Regulacyjna teoria temperamentu
Inną koncepcją jest regulacyjna teoria temperamentu ’a. Autor omawianej teorii zdefiniował temperament jako „podstawowe względnie stałe cechy osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach energetycznych i czasowych), występują we wczesnym dzieciństwie, (…), pierwotnie zdeterminowane przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne(…)”, (Strelau, 1992) Strelau do opisu temperamentu wprowadza następujące cechy:
- wytrzymałość – odporność na zmęczenie
- żywość – szybkość powstawania odruchu po danym bodźcu i częstość występowania danej reakcji w czasie
- perseweratywność – utrzymywanie i powtarzanie reakcji (jak długo trwa, ile razy po zaprzestaniu bodźca występuje) oraz rytmiczność ( stałość odstępów)
- wrażliwość sensoryczna – zdolność do rozpoznania bodzćów o małym natężeniu ( np. wrażliwość na zapachy)
- reaktywność emocjonalna – określa wielkość pobudzenia organizmu pod wpływem stymulacji
- aktywność – cecha determinująca ilość i zakres działań o określonej wartości stymulacyjnejPrezentacja – Temperament
Na podstawie wyżej wymienionych sześciu cech można określić cztery typy struktury temperamentu:
-
- Zharmonizowana o dużych możliwościach: Sangwinik
- Niezharmonizowany o małych możliwościach : Choleryk
- Niezharmonizowany o dużym możliwościach: Flegmatyk
- Zharmonizowany o małych możliwościach: Melancholik
4 typy charakterów – poznaj swoj temperament – Film
Jarosław Kozłowski
Photo by Amine M’Siouri from Pexels