Osobowość – teorie psychologiczne
W literaturze psychologicznej istnieje wiele definicji osobowości. Treść mojej pracy pragnę oprzeć na definicji Eysenck’a według, którego osobowość to „ względnie trwała organizacja charakteru, temperamentu, intelektu, właściwości fizycznych, które determinują specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia” ( Brzozowski, Drwal, 1995). Według Strelaua pojęcia osobowość i temperament są bliskoznaczne albowiem temperament determinuje charakterystyczny sposób zachowania się jednostki, szczególnie wobec innych ludzi” (Brzozowski, Drwal, 1995).
Osobowość jest problemem bardzo złożonym. W „ Słowniku psychologii” Arthura S. Rebera unika się jednak zdefiniowania terminu osobowość, bowiem tyle jest definicji ile nurtów w psychologii. Za słownikiem można wymienić definicje: typów temperamentów (o której pisałem powyżej), teorii cech (osobowość to zbiór cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, myślenia itd.) , teorii behawioralnych, sytuacjonizmu (pochodna behawioryzmu i teorii społecznego uczenia się) i wreszcie teorii psychodynamicznych i humanistycznych. W tej części pracy pragnął bym zająć się osobowością w podejściu psychodynamicznym ( Freud, Jung, Adler, Fromm), humanistycznym (Maslow) oraz współczesnej psychologii poznawczej.
Teoria klasyczna osobowości 
Zygmunt Freud pozostawił po sobie ogromny dorobek intelektualny obfity w teorie, które miałyby wyjaśniać zachowanie człowieka. Nie sposób ich wszystkich przedstawić, jego spuścizna wypełnia 24 tomy wydania angielskiego. Za nim przejdę do omawiania niektórych z nich, które wyjaśniają czym jest osobowość chciałbym zaznaczyć, że wiele teorii Freuda jest nie do pogodzenia ze współczesną psychologią osobowości.
Freud porównuje osobowość do góry lodowej „której niewielka część wyrastająca ponad powierzchnię wody reprezentuje sferę świadomości, podczas gdy znacznie większa masa poniżej poziomu wody przedstawia sferę nieświadomości” (Hall, 2001). Według Freuda zachowanie ludzi kierowane jest przez nieświadome impulsy i w tej właśnie „masie” nieświadomości ukryte są ludzkie namiętności, popędy, uczucia, wyparte myśli. Główną motywacją do działania są popędy. Freud wyróżnia popędy: życia ( służą do przetrwania jednostki i zachowania gatunku) i śmierci (inaczej destrukcyjne, są trudne do zaobserwowania).
Spośród popędów życia Freud poświęcił najwięcej uwagi popędowi seksualnemu – libido. Według niego to właśnie energia związana z libido jest głównym motorem działania człowieka.
Osobowość według Freuda składa się z trzech głównych systemów: id, ego, superego. Systemy te współdziałają ściśle ze sobą i niemożliwe jest rozdzielenie ich oddziaływań. Zachowanie człowieka jest wypadkową interakcji trzech systemów psychiki (id, ego, superego).
Id jest już obecne przy narodzeniu. W id zgromadzona jest cała energia psychiczna człowieka. Id działa zgodnie z zasadą przyjemności, unika cierpienia. Dla id nie ma obiektywnej rzeczywistości, nie ulega też uczeniu się (wpływom środowiska, kultury, edukacji). Drugim systemem umysłu wyrastającego na gruncie id jest ego. Ego kieruje się zasadą rzeczywistości. Ego reprezentuje rozum, intelekt, planowanie, samokontrolę.
Człowiek, który pragnie doznać subiektywnego zadowolenia (id) musi zrealizować je wykorzystując swój rozum (ego). Freud przedstawia zależność między ego a id w postaci metafory: „ Tak więc w porównaniu z id przypomina ona jeźdźca, który powinien okiełznać wielką siłę konia; […] Podobnie jak jeźdźcowi- jeśli nie chce spaść z konia- nie pozostaje nic innego, jak dać się mu zawieść tam, dokąd on zechce, tak i ego zwykło realizować wolę id tak jak gdyby była to jego własna wola” (Tavris, 1999 za: Freud, 1923).
Trzecią strukturą osobowości jest superego. Superego wykształca się najpóźniej w rozwoju człowieka i reprezentuje moralność, normy kulturowe, społeczne, sumienie. Z superego wzbudza wśród nas uczucia pozytywne -duma (jeśli postępujemy zgodnie z zasadami moralnymi) bądź negatywne- wstyd, kiedy te zasady łamiemy. Ego w celu ochrony naszego samopoczucia w momencie sprzeczności pomiędzy pragnieniami id a wymaganiami superego dostarcza nam narzędzia (które łagodzi nasze napięcie) w postaci mechanizmów obronnych.
Lokalizacja instynktów Opierając się na zasadzie rzeczywistości, Lokalizacja sumienia seksualnych i agresji; pośredniczy pomiędzy pragnieniami i ideału ego kieruje się zasadą id a wymaganiami superego. Dla ochrony przyjemności przed nie uświadamianym lękiem stosuje mechanizmy obronne, w tym (wyparcie, projekcje, reakcję upozorowaną, r regresją, zaprzeczenie, racjonalizacje, przeniesienie i sublimacje, rozegranie w działaniu, humor).
Wiecej o teorii Freuda w prezentacji poniżej
Neofreudyści
Wielu psychologów „głębi” początkowo zafascynowanych nowatorskimi teoriami Freuda – wyjaśniającymi złożoność psychiki ludzkiej – w późniejszym etapie prowadzą swoistą polemikę naukową krytykującą niedoceniania innych czynników kształtujących osobowość.
Do tych czynników można zaliczyć przede wszystkim ominięcie oddziaływań społeczno-kulturowych. Krytyka prac Freuda dotykała również dopatrywanie się w każdym zachowaniu człowieka konotacji seksualnych.
Osobowość – Carl Jung 
Carl Jung podzielał teorie Freuda dotyczące nieświadomości psychiki ludzkiej. Uważał jednak, że Freud nie dostrzegał, że ludzkie działanie może być także kierowane przez sam podmiot, który formułuje przyszłe cele i dąży świadomie do ich zrealizowania. Jung rozszerza pojęcie nieświadomości i wprowadza nowy termin – nieświadomość zbiorowa. „Nieświadomość zbiorowa są to uniwersalne wspomnienia i doświadczenia rodzaju ludzkiego przedstawione za pomocą symboli, opowieści i wyobrażeń (archetypów), które pojawiają się we wszystkich kulturach” (Tavris C. , Wade C.). Niektóre archetypy są tak silne związane z psychiką, iż tworzą oddzielne systemy wewnątrz psychiki. Są to anima, animus, persona i cień. Anima to kobieca strona psychiki u mężczyzny, animus zaś męski archetyp u kobiety.
O zdrowiu psychicznym decyduje występowanie obu tych archetypów i równowagi pomiędzy nimi. Archetypy funkcjonują także jako zbiorowe wyobrażenie kobiety i mężczyzny, które przyczyniają się pojmowania i reagowania zachowania jednej płci względem drugiej.
Persona jest to inaczej maska jaką noszą ludzie w różnych sytuacjach społecznych, jest formą adaptacji do otoczenia społeczno-kulturowego. Persona jednak nie jest pierwiastkiem autentycznej osobowości, lecz jedynie jej powierzchnią, powinnością jednostki względem oczekiwań społecznych. Archetyp cienia jest utożsamiany z Frudowskim id. „ Cień to archetyp popędów zwierzęcych, odpowiadających za pojawienie się w świadomości i w zachowaniu społecznym nieakceptowanych, negatywnych uczuć, myśli lub działań” (Drat-Ruszczak K.).
Jung również wprowadza dwa typów charakteru: intrwertyków, ekstrawertyków, które później wykorzystał w swojej koncepcji temperamentu Eysenk. Drugą klasyfikacją było wyodrębnienie czterech funkcji psychicznych, poprzez które człowiek odbiera świat zewnętrzny: myślenie, uczucia, wrażenia, intuicja. Myślenie to inaczej intelekt, który wykorzystujemy aby pojąć otaczający nas świat jak i siebie. Uczucia to ładunek emocjonalny, wartość różnych przedmiotów jaką rzeczy mają dla człowieka.
Uczucia dostarczają subiektywnych doświadczeń pozytywnych ( radość, przyjemność) jak i negatywnych (smutek, ból). Wrażenia służą do rejestracji bodźców ze świata zewnętrznego. Intuicja to nieświadoma percepcja wychodząca poza fakty i rzeczywistość. Na podstawie skonstruowanych modeli: racjonalny (myślenie-uczucia) i percepcyjny (wrażenia-intuicja) wyodrębnił szesnaście typów osobowości (Hall C., Lindzey G., 2001).
więcej o Teorii Carla Junga w prezentacji poniżej
Osobowość – Alfred Adler
Osobowość według Adlera jest tworem społecznym. Sprzeciwia się tym samym twierdzeniu Freuda o dominującym motywie popędów libido w działaniu człowieka. Podstawowym stwierdzeniem w teorii Adlera jest przekonanie, że zachowanie człowieka jest zdeterminowane poprzez dążenie do mocy. Dążenie do mocy jest wrodzone człowiekowi, zapewnia spójność i jedność osobowości.
Ludzie są „pociągani” do działania poprzez pragnienie wyższości.. Wyższość utożsamiał z męskością, słabość natomiast z kobiecością. Adler twierdzi, że wyższość nie oznacza społecznych wyróżnień, przywództwa czy też wybitnej pozycji w hierarchii społecznej. Dążenie do mocy może przejawiać się na nieskończenie wiele sposobów. Każdy człowiek ma swój osobisty sposób w jaki chce osiągnąć wyższość.
Adler ukazuje, że o ile neurotyk dąży do władzy, uznania, dominacji o tyle osoba zdrowa dąży do celów, które mają charakter społeczny. Innym ważnym teoretycznym stwierdzeniem Adlera jest poczucie niższości i kompensacji. Uczucia niższości są wynikiem poczucia ułomności w jakiejś sferze życia. Poczucie niższości może być rozwiązane poprzez kompensacje – ludzie są „popychani” do działania w tej sferze życia, w której doświadczają poczucia niższości.
W książce pt. Teorie osobowości” Hall’a Calvina i Lindzey’a Gardnera wymienionych jest kilka przykładów ludzi, którzy poradzili sobie z poczuciem niższości przez zaangażowanie się właśnie w tej sferze życia. Demostensa, jako dziecko bardzo się jąkał , jednak dzięki kompensacji stał się jednym z największych mówców świata . Innym przykładem może być sylwetka Teodora Roosvelta, który za młody był wątły lecz dzięki wytężonym wysiłkom stał się silnym, wysportowanym mężczyzną.
Niektóre osoby, które nie rozwiązały w sobie poczucia niższości poprzez kompensacje rozwijają w sobie kompleks niższości. Kompleks niższości – „jest to niezdolność do zaakceptowania własnych naturalnych ograniczeń, występuje gdy potrzeba samodoskonalenia zostaje zablokowana lub zahamowana” (Tarvis C., Wade C.).
Najbardziej znanym hasłem teoretycznym Adlera jest styl życia. Każdy z nas ma swój własny niepowtarzalny styl życia. Według Adlera każdy człowiek ma także ten sam cel w życiu, ale sposobów ich osiągnięcia jest nie zliczenie wiele.
Intelektualista osiąga swój cel dążąc do rozwoju intelektualnego, podczas gdy sportowiec koncentruje się na rozwoju szybkości, wytrzymałości i siły swoich mięśni. Intelektualista prowadzi bardziej siedzący tryb życia, czyta, studiuje a jego życie jest zorganizowane. Całe jego życie – „styl życia” jest podporządkowane osiągnięciu wyższości intelektualnej.
Według Adlera styl życia kształtuje się we wczesnym okresie dzieciństwa (czwarty – piąty rok). Postawy, emocje, spostrzeganie zostają zautomatyzowane. Trudno o ile niemożliwością jest zmienienie stylu życia. Idąc dalej Adler próbuje wyjaśnić źródła formowania się „life style” . We wczesnych pracach łączył styl życia z poczuciem niższości w danej sferze życia oraz dążeniem do jej kompensacji.
Dziecko słabe fizyczne dążyć będzie do rozwoju fizycznego, natomiast dziecko mało zdolne od wyższości intelektualnej. Wyjaśnienie te było jednak zbyt proste i mechaniczne dlatego też stworzył zasadę bardziej dynamiczną i znalazł twórczą jaźń. Zjawisko to możemy obserwować lecz trudne jest do opisania. Podstawowe założenie omawiane doktryny głosi, że sami kształtujemy swoją osobowość. Konstruujemy ją dzięki doświadczeniu na fundamentach dziedziczności. „Dziedziczność wyposaża go [człowieka] jedynie w pewne zdolności. Środowisko dostarcza mu tylko pewnych wrażeń. Te zdolności i wrażenia oraz sposoby, w jakich ich doświadcza – to znaczy dokonywana przez niego interpretacja tych doświadczeń – są jakby cegiełkami, czyli, innymi słowy, składają się na jego postawę wobec życia, która determinuje stosunek do świata zewnętrznego” (Adler, 1935 za: Hall C. Lindzey G., 2001).
więcej o teorii Alfreda Adlera w prezentacji ponizej
Osobowość – Erich Fromm
Człowiek to dla Fromma istota społeczna dlatego też należy patrzeć na niego z punktu widzenia inerakcji interpersonalnych. We wczesnym rozwoju człowiek przywiązany jest do matki, która zaspokaja wszystkie jego potrzeby. Jest to tak zwana więź pierwotna. Następnie wraz z rozwojem psychospołecznym jednostka wkracza na drogę indywiduacji, w której człowiek zyskuje świadomość samego siebie, swojej niezależności i odrębności.
Podstawowym założeniem Ericha Fromma jest twierdzenie, że człowiek czuje się samotny i wyobcowany, ponieważ zerwał więzi z przyrodą i innymi ludźmi. Z tego punktu widzenia wolność jest dla człowieka negatywem, od którego stara się uciec (patrz. „Ucieczka od wolności” Ericha Fromma). Fromm widzi dwa rozwiązania: pozytywne- zjednoczyć się z innymi w wspólnej pracy, miłości oraz negatywne – odnaleźć bezpieczeństwo poprzez uległość wobec władzy, podporządkowanie się społeczeństwu. Człowiek, który dla Fromma jest zarówno zwierzęciem jak i istotą ludzką ma pięć podstawowych potrzeb:
- Powiązań: wynika z faktu zerwania przez człowieka pierwotnej więzi zwierzęcia z naturą. Jest zaspakajana przez twórczą miłość.
- Transcendencji: wzniesienie się ponad naturę ludzką, stanie się osobą twórczą.
- Zakorzenienia: bycie integralną częścią świata, poczucie wewnętrznej więzi z innymi ludźmi.
- Tożsamości: przynależność do czegoś bądź kogoś.
- Systemu orientacji: stały i spójny sposób patrzenie, spostrzegania i rozumienia świata.
Fromm wyodrębnił także pięć typów charakteru społecznego oraz szósty dwubiegunowy:
- recyptywny ( osoba bierna, która wymaga wsparcia i doradzania ze strony innych)
- eksloatatorski (osoba, która czerpie zadowolenie z faktu wykorzystania innych, nie jest zainteresowana potrzebami innych ludzi)
- gromadzący ( gromadzi bogactwa, pieniądze, przedmioty)
- handlowy ( czerpie satysfakcje z wymiany, handlu)
- produktywny ( przyczynia się do zwiększenia postępu, dobrobytu własnego oraz grupy do jakiej należy)
- nekrofiliczny (pociąg do śmierci) i biofiliczny (dążenie ku życiu)
Każda jednostka jest mieszaniną tych pięciu typów np. typ produktywno-gromadzący (Hall C., Lindzey G., 2001).
Poglądy Fromma dotyczące społecznych podstaw osobowości są zgodne z ewolucyjną analizą lęku społecznego. W czasach prehistorycznych jednostki samotne, wyobcowane nie mogły rozmnażać się a co najważniejsze nie były w stanie przetrwać. Nastąpiła zatem naturalna selekcja promująca osobniki, których zachowanie przyciągało partnerów, nie mających trudności z adaptacją do różnych grupy społecznej. Właśnie dlatego człowiek nam współczesny ma wrodzoną tendencję do bycia w grupie, podtrzymywania więzi społecznej, motywacji do pozytywnej autoprezentacji. (patrz. Leary M., Kowalski M., 2001).
Wiecej o teorii psychologicznej Erch’a Fromm’a poniżej w formie prezentacji.
Osobowość a psychologia humanistyczna (Maslow)
Przedstawiciele psychologii humanistycznej koncentrują się na odkryciu sensu życia człowieka. Rozważają sens istnienia i egzystencji. Maslow – przedstawiciel psychologii humanistycznej wprowadza pojęcie hierarchii potrzeb, które chciałbym przedstawić szerzej.
Maslow wymienia następujące główne potrzeby: potrzeba deficytu oraz potrzeba wzrostu. Potrzeby deficytu polegają na tym, że odczuwamy ich brak w momencie braku czegoś, co jest niezbędne dla biologii bądź psychiki człowieka. Mechanizm ten ma charakter homeostatyczny ( sekwencja czterech faz: deficyt -napięcie-usunięcie deficytu- brak motywacji). Potrzeba wzrostu natomiast polega na stałym dążeniu do osiągnięcia specyficznego stanu –samorealizacji.
Zaspokojenie potrzeb niższego rzędu powoduje pojawienie się innych potrzeb – wyższego rzędu. Najbardziej podstawową potrzebą jest potrzeba fizjologiczna (pragnienie, zimno, głód),następnie potrzeba bezpieczeństwa (przewidywalność, porządek, brak zagrożenia), potrzeba przynależności i miłości (związek osobisty z innymi ludźmi, akceptacja grupy), pozytywnej samooceny od samego siebie i od grupy. Po zaspokojeniu wszystkich potrzeb deficytu pojawiają się potrzeby wzrostu.
Potrzeby wzrostu w odróżnieniu od potrzeb deficytu (niedoboru):
działają na zasadzie im więcej tym lepiej, realizacja potrzeb wzrostu rozbudza tę potrzebe jeszcze bardziej
dostarczają emocji pozytywnych – napięcie, które towarzyszy potrzebom wzrostu odczuwane jest jako przyjemne i pożądane podczas gdy napięcie związane z potrzebami deficytu jako przykre
zaspokojenie potrzeb deficytu zapobiega chorobie, ale tylko zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu zapewnia fizyczne i psychiczne zdrowie rozumiane jako: sprawność fizyczna, długowieczność, apetyt, dobry sen, poczucie spełnienia i szczęścia, bogate życie wewnętrzne (Maslow, 1970 w: Strelau, 2000).
Samorealizacja jest rozumiana przez Maslowa jako poziom rozwoju, które charakteryzuje się niezależnością , autonomią, tendencja do nawiązywania niewielu lecz za to głębokich związków opartych na przyjaźni, nonkonformizm, filozoficzne poczucie humoru (Reber, S. A. 2000).
Więcej o hierarchicznej teorii potrzeb Maslow’a w formie prezentacji poniżej
Poznawcze podejście do osobowości
Według teorii poznawczych osobowość ma następujące funkcje:
- Konstruowanie poznawcze – nadaje sens naszym doświadczeniom (np. analiza i interpretacja zdarzeń, które przeżywamy
- Dostarczanie podstaw do ewaluacji zdarzeń, innych ludzi i samego siebie.
- Programowanie działań – ustalenie celów i środków do ich realizacji
- Sterowanie przebiegiem działania, które dokonują się dzięki procesom samoregulacji, kontrolowaniu „samego siebie”. (Kofta M., Doliński D. (2000)).
Funkcje te służą do realizacji dwóch podstawowych zadań: adaptacji psychologicznej i zapewnienie integracji psychologicznej człowieka. Adaptacja to odpowiednia modyfikacja zachowań, działań człowieka odpowiednio do zmieniających się warunków otoczenie, środowiska.
Adaptacją może być także dokonanie zmian środowiska tak aby pasowało do nas (np. zmiana wystroju mieszkania) a także szukanie i wybór takiego środowiska, które z naszego punktu widzenia byłoby dla nas optymalne.
Drugim zadaniem osobowości jest zapewnienie integracji psychologicznej (jedności) człowieka. Polega ona na podtrzymaniu wiary we własne istnienie jako jednolitego podmiotu. Przesłanką wiary we własne istnienie osoby jest poczucie autonomii, podmiotowej kontroli nad sobą i biegiem zdarzeń. Mechanizmy psychologiczne, które zapewniają integracje naszej osoby umożliwiają przeciwstawienie się bombardowaniu nowych doświadczeń i informacji.
Podejście poznawcze koncentruje się na trzech mechanizmach: pojęcie własnej osoby (względnie stały wizerunek siebie), samoświadomość (umiejętność koncentracji, refleksji na samym sobą, swoim zachowaniem, dążeniem), proces samoregulacji (kontrola swojego zachowania poprzez ciągle porównywanie swojego zachowania do standardów wewnętrznych (patrz superego u Freuda) i zewnętrznych (oczekiwania innych ludzi).
W celu dalszej analizy podejścia poznawczego osobowości należy skoncentrować się na obrazie własnej osoby. To co odróżnia człowieka od zwierząt to samoświadomość. Według badań Gallupa (1970) samoświadomość występuje także wśród niektórych gatunków małp (szympansy, orangutany) (patrz. Kofta M., Doliński D., 2000).
Ludzie uważają, że dysponują rozległą wiedzą na swój temat (inteligencji, pragnień, wyglądu). Psychologowie jednak unikają terminu „wiedza” i używają schematu Ja. Wiedza kojarzy się bowiem z obiektywizmem co jest dalekie od samowiedzy. Zbiór luźno powiązanych ze sobą schematów Ja tworzą tak zwane pojęcie Ja. Informacje dotyczące samowiedzy są zapamiętywane lepiej i głębiej przetwarzane.
Człowiekowi dostępne jest w danym momencie tylko część wiedzy tkzw. robocze Ja. Nasze Ja podlega bezustannej ocenie. Podmiot może sam się oceniać pod różnymi względami (postaw, planów, działań, myśli itd. ) a także jest oceniany z zewnątrz przez innych ludzi. Jednostka jednakże nie troszczy się o opinie wszystkich ludzi tylko o otoczenie najbliższe.
Według Higginsa Ja podlega ocenie w trzech różnych dziedzinach:
- Ja realne – zbiór umiejętności , wiedzy, aspiracji itd., o których jednostka sądzi, że jest nimi obdarzona lub uważa, że ktoś inny tak sądzi
- Ja idealne – zbiór atrybutów które człowiek chciałby mieć lub też uważa, że ktoś znacząco inny chciałby aby dana jednostka miała
- Ja powinnościowe – zbiór atrybutów, które powinno charakteryzować jednostkę według jej mniemania czy opinni znaczących innych.
Rozbieżność pomiędzy między pojęciami Ja i Ja ukierunkowanymi powoduje powstawanie emocji specyficznych, negatywnych. Jednostka odczuwa motywacje, potrzebę do usunięcia tej rozbieżności. Rozbieżność pomiędzy Ja realnym własnym i Ja idealnym własnym rodzi poczucie niespełnienia nadziei i pragnień (powstają emocje rozczarowania i frustracji).
Emocje jakie pojawiają się podczas braku równowagi między Ja realnym własnym i Ja idealnym znaczących innych mają także zabarwienie negatywne – niespełnienie nadziei i pragnień innych. Rozbieżność między Ja realnym własnym a Ja powinnościowym innych budzi negatywne emocje – niespełnienie wymogów społecznych Wspomniana nierównowaga p. Pojęcie Ja także ma podstawy kulturowe . Harry Trandis (1989) proponuje dalsze rozróżnienie Ja na Ja prywatne, Ja publiczne i kolektywne.
To jakie Ja dominuje w człowieku jest ściśle uzależnione od otoczenia społeczno-kulturowego, w którym funkcjonuje. Można bowiem rozróżnić kultury kolektywistyczne oraz indywidualistyczne. Kultura kolektywistyczna skłania do postaw i zachowań konformistycznych wobec norm społecznych, natomiast kultura indywidualistyczna prowadzi do stymulacji postaw różnorodnych i zachowań nonkonformistycznych. W kulturze kolektywistycznej rozwinięte są struktury Ja publicznego i Ja kolektywistycznego kosztem Ja prywatnego. W kulturze indywidualistycznej natomiast jest na odwrót – dominującą sferą struktury psychicznej Ja jest Ja prywatne przy mniejszym nasileniu oddziaływań Ja publicznego i kolektywistycznego .
W tej części pracy chciałbym zastanowić się skąd bierze się samowiedza człowieka i jaką ma konotacje związaną z rodzajami kultury w jakiej funkcjonuje. Według Markusa i Cross (1990) człowiek czerpie samowiedzę z dwóch źródeł psychiki: Ja niezależnego i Ja współzależnego. Ja niezależne to charakter, przekonania, postawy, uczucia itd. czyli wszystko to co różnicuje go i tworzy z człowieka jedyną niepowtarzalną jednostkę. Człowiek ujmuje siebie jako byt osobny egzystujący niezależnie od innych. Ja współzależne jest tworem kulturowym i związanym z interakcjami z innymi ludźmi. Do elementów JA współzależnego można zaliczyć na przykład pozycje w systemie powiązań międzyludzkich.
Film – Osobowość okiem psychologa
Jarosław Kozłowski
