Czym jest okołodobowy rytm procesów fizjologicznych?
Rytm okołodobowy oznacza regularne zmiany w fizycznej i psychicznej charakterystyce człowieka, które zmieniają się w zależności od pory dnia/nocy. Rytm ten zależny od wewnętrznego (biologicznego) zegara człowieka, czyli kontrolę nad nim sprawuje niewielkie jądro zwane nucleus suprachiasmaticus (w skrócie SCN; składa się z ok. 20 000 neuronów, czyli ma wielkość łebka od szpilki!) leżące nad skrzyżowaniem wzrokowym (łac. chiasma optimum, CHO), przed podwzgórzem (hypothalamus) po obu stronach 3. komory (ventriculus tertius cerebri).
Sygnały nerwowe wytwarzane w fotoreceptorach oczu dzięki promieniom światła poprzez nerwy wzrokowe docierają do SCN, a następnie są przesyłane do różnych obszarów w mózgu, m.in. do szyszynki (łac. corpus pineale), która jest odpowiedzialna za „dawkowanie” melatoniny; wydzielanie tego hormonu zwiększa się wraz z zapadnięciem ciemności (człowiek staje się senny). SCN nadzoruje również temperaturę ciała (spada w czasie snu), sekrecję innych hormonów (np. wzmaga się wytwarzanie hormonu wzrostu), wytwarzanie moczu czy zmiany ciśnienia krwi.
W wyniku eksperymentów (podczas których badani byli odcięci od świata zewnętrznego i wszelkich wskazówek dotyczących pory dnia) okazało się, iż ludzki zegar biologiczny jest nastawiony na 25-godzinny cykl (zamiast dobowego krótszego o godzinę), jednakże dzięki oddziaływaniu promieni słonecznych na SCN organizm ludzki przystosowuje się do 24-godzinnego cyklu słonecznego.
Jednak nie tylko słońce (czy inne źródła światła) mogą zmieniać nasze wewnętrzne ustawienia; dźwięk budzika, podwyższona temperatura, określone leki, głośne bodźce dźwiękowe czy przyzwyczajenie do spożywania posiłków w określonych porach skutecznie zmieniają nasz biologiczny rytm (są to tzw. Zeitgeber).
Czym jest Jet Leg?
Daleki podróże związane ze zmienianiem stref czasowych mogą skutecznie zaburzyć cykl czuwania/snu. Lecąc np. z Polski do Japonii należy przestawić zegarek o ok. 7-8 godzin. Niestety nasz wewnętrzny zegar nie ma takiego „pokrętła”, którym można byłoby szybko przystosować cały organizm do zastanej na miejscu pory dnia. Kiedy budzik dzwoni o godzinie 8mej rano, dla Twojego mózgu jest godzina 1sza w nocy co sprawia, że wstanie o tej porze staje się wyzwaniem. Ciało potrzebuje kilku dni, aby przystosować się do nowych warunków.
Niektórzy specjaliści polecają terapię światłem, żeby „zrestarować” wewnętrzne ustawienia. Jednakże wymaga to czasu, pieniędzy i… dobrego specjalisty (z dobrym sprzętem) na co nie każdy z nas może sobie pozwolić. Najprostszą i chyba najskuteczniejszą metodą jest działanie zgodnie z zegarem… na nadgarstku; nie „podsypiamy” w ciągu dnia, tylko od razu zmuszamy się do działania zgodnego z lokalnym rytmem .
Symptomy podobne do efektu jet lag występują u osób pracujących na nocną zmianę lub w systemie zmianowym (naprzemiennie dzień/noc). Osoby te są szczególnie narażone na zaburzenia cyklu dzień-noc poprzez brak regularności (zawsze zasypiam o godzinie x, wstaję o godzinie y, jem o godzinie z) oraz celowe przeciwstawianie się rytmom biologicznym (gdy zapada zmrok staję się bardziej aktywny/a niż w ciągu dnia). Takie osoby odczuwają nadmierną senność w trakcie pracy (w trakcie nocnych zmian ryzyko wypadków rośnie – np. wybuch w Czarnobylu prawdopodobnie został spowodowany błędną oceną sytuacji nocnych pracowników!), ponadto zwiększone jest u nich ryzyko występowania bezsenności czy innych zaburzeń związanych ze snem. Pośrednio wpływa to na zwiększone ryzyko problemów z sercem czy trawieniem, a przede wszystkim problemami natury emocjonalnej (brak kontroli, drażliwość, wybuchowość) bądź mentalnej (zaburzenia koncentracji uwagi, upośledzenie myślenia logicznego, opóźnienie reakcji etc.). Należy zwrócić uwagę, iż nocne badania/operacje w nagłych wypadkach niosą ze sobą 2krotnie większe ryzyko niepowodzenia (np. zła diagnoza).
Problemy związane z nocną zmianą można częściowo złagodzić poprzez używanie silnego oświetlenia w miejscu pracy, zmniejszanie do minimum nocnych zmian/dyżurów, ustalenie regularnych przerw na drzemkę.
Oprócz osób zmieniających strefę czasową czy pracowników nocnych zmian syndromy zbliżone do jet leg mogą wykazywać osoby niewidome. Ich nerwy wzrokowe nie przewodzą określonych sygnałów, zatem światło nie reguluje ich cyklu okołodobowego, zatem wewnętrzny (25godzinny) rytm jest u osób niewidzących silniej wyeksponowany. Niektórzy uważają za pomocne przyjmowanie suplementy melatoniny, jednakże na dłuższą metę może ono spowodować występowanie efektów ubocznych, dlatego eksperci raczej zniechęcają do sięgania po tego typu środki.
Bibliografia
Bengston, M. (2005). Sleep Disorders: Circadian Rhythms. PsychCentral
http://en.wikipedia.org/wiki/Zeitgeber
